Mówiąc o islamie w Afryce, mamy na myśli tereny położone na południe od Sahary (Afryka Północna kulturowo należy do strefy arabskiej). Kroniki arabskie odnotowują pojawienie się muzułmanów w zachodniej Afryce już ok. 800 r. n.e. (królestwo Kanem na wschód od jeziora Czad), a z wieków IX i X n.e. pochodzą wzmianki o pierwszych rodzimych muzułmańskich władcach (także z regionów dzisiejszego Senegalu). Na wschodnim wybrzeżu Afryki muzułmańskie osadnictwo rozpoczęło się już w połowie VII w. n.e. Z czasem region nadbrzeżny stał się ostoją wysoko rozwiniętej muzułmańskiej kultury swahili, powstałej w wyniku łączenia się silnych muzułmańskich wpływów z kulturą rdzennej ludności. Podczas gdy we wschodniej Afryce obecność islamu ograniczała się do wybrzeża, to w Afryce zachodniej zakorzenił się w głębi lądu, przenikając wzdłuż szlaków handlowych wiodących przez Saharę.

We współczesnej Afryce do państw o znaczącej liczbie muzułmanów należą: Senegal, Mauretania, Mali, Niger, Burkina Faso, Nigeria, Czad, Gwinea, Wybrzeże Kości Słoniowej, Somalia, Sudan, Erytrea, Dżibuti. Znaczące mniejszości znajdują się w Etiopii, Kenii, Tanzanii, Kamerunie, Ghanie, Togo, Beninie, Ugandzie, Mozambiku, RPA.

Podkreśla się czasem, że islam w Afryce rozprzestrzeniał się drogą pokojową dzięki działalności kupców, uczonych i stopniowemu osadnictwu muzułmańskich rodów. Jednak ruch reformistyczny z końca XVIII i pierwszej połowy XIX w. połączony był z falą działalności militarnej, która wstrząsnęła zachodnią Afryką. Wskazuje się też, że islam – w przeciwieństwie do chrześcijaństwa – nie stanowił siły niszczącej rodzimą, afrykańską kulturę. Akceptował np. poligynię, która zwalczało chrześcijaństwo. Poza tym muzułmanie mieli swój wkład w proceder brutalnego pozyskiwania niewolników z ludów niemuzułmańskich.

Wiele muzułmańskich społeczności w Afryce preferuje malikicką szkołę prawną, w szerszym zakresie dopuszczającą stosowanie prawa zwyczajowego. Znanym zjawiskiem było paralelne funkcjonowanie dwóch systemów prawnych – muzułmańskiego i zwyczajowego. Działalność handlowa i osadnictwo często oznaczały, iż muzułmanie byli imigrantami zdanymi na łaskę lokalnych władców. Przyczyniało się to do wkomponowywania się muzułmańskich wspólnot w lokalną społeczność, co dodatkowo ułatwiała eklektyczność afrykańskich kultur i religii. Usługi i koneksje muzułmanów były użyteczne dla członków lokalnych społeczności. Od muzułmanów oczekiwano pomocy w zapewnieniu przychylności mocy nadnaturalnych (wielki popyt na amulety i praktyki magiczne). Znacząca była ich umiejętność posługiwania się pismem. Wtopienie w lokalną społeczność prowadziło niekiedy indywidualnych muzułmanów, a także całe wspólnoty do aprobaty praktyk synkretycznych, którą motywowano nadzieją pozyskania nowych zwolenników dla islamu. Wymowny jest jednak brak ruchów afromuzułmańskich (inaczej niż w zetknięciu się religii afrykańskich i chrześcijaństwa). Próbą samoobrony przed wpływami synkretycznymi było rozwijanie muzułmańskiego szkolnictwa. Afrykańscy uczeni pozostawali w dobrym kontakcie z ośrodkami muzułmańskiej nauki na Bliskim Wschodzie i w Afryce Północnej, a Timbuktu (dziś w Mali) było znanym naukowo-religijnym centrum. O rozległości kontaktów i zakresie wiedzy afrykańskich uczonych świadczą istniejące do dziś ich prywatne zbiory biblioteczne. Europejski kolonializm zmarginalizował i zniszczył muzułmańskie szkolnictwo.

Charakterystyczną cechą afrykańskiego islamu było (i w pewnym sensie nadal jest) jego przesiąknięcie sufizmem. Bractwa sufickie (w Afryce zachodniej zwłaszcza kadirijja i od XIX w. tidżanijja) zyskały wielkie znaczenie na płaszczyźnie religijnej, społecznej i politycznej. Ruchy reformatorskie XVIII–XIX w. wywodziły się z kręgów sufickich. Współcześnie bractwa zmagają się o utrzymanie wpływów z nowymi (częściowo inspirowanymi przez wahhabizm) ruchami odnowicielskimi.

(asn)