strona glowna
Projekt       Leksykon       Specjaliści       Polecane strony www.leksykon.wiez.com.pl
KRÓTKI SŁOWNIK: A - B - C - D - E - F - G - H - I - J - K - L - M - N - O - P - Q - R - S - Ś - T - U - V - W - X - Y - Z
   Leksykon



   Szukaj

  słowo/fraza:
  terminów        autorów
  artykułów




Patronat medialny:


Nie bój się islamu


AGATA S. NALBORCZYK

Fundamentalizm muzułmański


Termin „fundamentalizm” w odniesieniu do islamu używany jest w wielu znaczeniach, skąd bierze się sporo nieporozumień. Ogólnie odnosi się go do prądów myślowych i ruchów muzułmańskich, które narodziły się pod wpływem kontaktów z Zachodem. Obserwujący Zachód przedstawiciele świata muzułmańskiego zauważyli, już w XIX, a zwłaszcza w XX w., że cywilizacja muzułmańska, w przeszłości stojąca pod wieloma aspektami wyżej niż zachodnia, współcześnie jest znacznie słabsza i została w tyle pod względem rozwoju technologicznego. Skutkiem tego jest jej słabość militarna i polityczna w świecie, gdzie dominującą rolę odgrywają państwa europejskie i USA, nierzadko wpływając na sytuację w różnych państwach muzułmańskich. Do tego cywilizacja zachodnia dominuje w przekazie medialnym, przez co postrzegana jest jako roszcząca sobie pretensje do bycia uniwersalną, a więc – jako zagrożenie dla innych wzorców duchowych i etycznych, w tym muzułmańskich.

Obserwacje te stały się początkiem głoszenia postulatów odnowy islamu i jego cywilizacji poprzez powrót do podstawowych zasad, czyli do fundamentów wiary – stąd fundamentalizm. Proponowane są przy tym różne drogi tej odnowy. Są wśród nich i takie, które postulują oczyszczenie islamu z naleciałości historycznych, ale nie odrzucają zdobyczy cywilizacji zachodniej i nie są do niej nastawione wrogo. Ich przedstawiciele nazywani są modernistami.

Są także tendencje znacznie bardziej radykalne, odrzucające wszystko, co nie pochodzi ze świata muzułmańskiego. Ich przedstawiciele odrzucają zachodnie wzory sprawowania władzy, kształtu państwa, stylu życia itd. i postulują zastąpienie ich przez te, które mają korzenie u źródeł islamu. Tendencje te łączą się zazwyczaj z polityzacją islamu, traktowanego jako podstawa organizacji systemu państwowego i społecznego. Niekiedy prowadzą one do agresywnego nastawienia wobec Zachodu, uważanego za bezbożny, ponieważ nie kieruje się już wcale wartościami chrześcijańskimi – dlatego ludzie Zachodu przestali być „ludem Księgi” i z tego powodu można ich nawracać siłą i przemocą. Zaplecze masowe tego typu nurtów stanowią rzesze ubogich mieszkańców państw muzułmańskich, którzy jako niewykształceni łatwo ulegają propagandzie, obarczającej winą za ich biedę wyzysk ekonomiczny ze strony państw Zachodu. Fundamentaliści przede wszystkim jednak zwracają się przeciw władzom swoich własnych państw, obwiniając je o nadmierne uleganie mocarstwom zachodnim i służenie ich interesom – takie oskarżenia wysuwane są na przykład pod adresem dynastii Saudów, panującej w Arabii Saudyjskiej.

Różnego rodzaju nurty tradycjonalistyczne były obecne w islamie wcześniej (np. wahhabizm powstały w XVIII w.), a jako że charakteryzował je szacunek dla tradycji przodków, ich arabska nazwa to salafijja (arab. salaf – „przodkowie”) – jest to jedna z nazw fundamentalizmu (wczesnego) w języku arabskim. Najbardziej znaczący teoretycy fundamentalizmu to:

  • Raszid Rida (1865–1935) – Syryjczyk, uczeń modernisty Muhammada Abduha, zwolennika unowocześnienia islamu i przystosowania go do warunków współczesnych, przy adaptacji pewnych osiągnięć europejskich; współtworzył początkowo reformizm w teologii muzułmańskiej, potem dążył do oczyszczenia islamu ze wszystkich obcych naleciałości, zbliżając się do wahhabizmu; antykolonialny działacz polityczny o nastawieniu panmuzułmańskim;
  • Abu al-Ala al-Maududi (1903–1979) – Pakistańczyk, autor koncepcji utożsamiającej świat Zachodu z nową dżahilijją, która oznacza wszystko, co nie jest podporządkowane Bogu i zasadom islamu; stąd walka z Zachodem jest obowiązkiem muzułmanina; założyciel Jamaat-i Islami; jego koncepcje rozwijali kolejni myśliciele fundamentalistyczni;
  • Sajjid Kutb (1906–1966) – Egipcjanin; rozczarowany Zachodem podjął koncepcje Al-Maududiego: uważał, że świat zachodni zatracił wszelki system wartości; negował nawet to, że chrześcijanie są „ludem Księgi”, opowiadał się za prowadzeniem „świętej wojny” przeciw Zachodowi; odrzucał zachodnie idee, w tym koncepcje państwa i propagował oparcie organizacji społeczeństw muzułmańskich na prawie Bożym; ideolog Braci Muzułmanów (patrz niżej) i wielu współczesnych ruchów fundamentalistyczych, w Egipcie więziony za przekonania.
  • Mustafa as-Siba’i (1915–1964) – Syryjczyk, także związany z Braćmi Muzułmanami, których oddział założył w Syrii; propagował „muzułmański socjalizm”, gdyż według niego islam przyniósł ideę sprawiedliwości społecznej i jest sposobem jej realizacji, zatem inny socjalizm nie jest muzułmanom potrzebny; krytykował Zachód za materializm (obecny zarówno w kapitalizmie, jak i w socjalizmie/komunizmie) i zatracenie wartości duchowych oraz obarczał jego politykę, w tym kolonializm, winą za zacofanie i nędzę społeczeństw muzułmańskich; propagował antyjudaizm, będący wynikiem konfliktu izraelsko-palestyńskiego; na jego ideach wspierał się socjalizm egipski Gamala Abd an-Nasera, natomiast w Syrii jego książki są zakazane.

Istnieje w świecie islamu wiele organizacji, realizujących radykalne postulaty fundamentalistyczne, czyli integrystyczne – najważniejszą i najstarszą z nich jest stowarzyszenie Bracia Muzułmanie, powstałe w 1928 r. w Egipcie, którego założycielem był Hasan al-Banna. Inne, to Hamas i Hezbollah, nieodżegnujące się od stosowania terroru, ale prowadzące także innego rodzaju działalność, w tym edukacyjną i charytatywną wśród ubogich warstw społeczeństwa, co pomaga im zdobywać zwolenników. Do popularności fundamentalizmu przyczynia się także konflikt izraelsko-palestyński, w którym państwa zachodnie, zwłaszcza USA, odgrywają istotną rolę, opowiadając się po stronie Izraela. Jest to konflikt etniczny, który jednak łatwo daje się w propagandzie przekształcić w konflikt religijny.

Część z radykalnych fundamentalistów sięga po terror. Z zasady przedstawiciele tej grupy nie wywodzą się z najbiedniejszych i niewykształconych warstw społecznych, należą raczej do klasy średniej. Nierzadko są wykształceni na Zachodzie, czego przykładem mogą być sprawcy zamachów, przeprowadzonych przez Al-Kaidę 11 września 2001 r., czy sam Osama ben Laden.

Ruchy i partie polityczne o nastawieniu fundamentalistycznym coraz częściej zyskują zwolenników w społecznościach muzułmańskich, rozczarowanych niewydolnością i nepotyzmem rządów wzorujących się tylko powierzchownie na europejskich systemach sprawowania władzy. I tak w 1991 r. wybory parlamentarne w Algierii wygrało ugrupowanie fundamentalistyczne, Islamski Front Ocalenia (FIS). M.in. pod naciskiem świata zachodniego wybory zostały anulowane przez sprawujących w Algierii władzę wojskowych, konstytucja zawieszona, w odpowiedzi FIS sięgnął po broń, czego następstwem stała się wieloletnia, krwawa wojna domowa. Z kolei w Turcji w 1996 r. zwycięstwo w wyborach odniosła Partia Dobrobytu (Refah) o nastawieniu fundamentalistycznym. W 1999 r. została ona zdelegalizowana, jej członkowie utworzyli wówczas Partię Cnoty (Fazilet Partisi), zdelegalizowaną z kolei w 2000 r. W 2003 r. rząd w Turcji utworzyła Partia Sprawiedliwości i Rozwoju (Adalet ve Kalkinma Partisi), także o tendencjach fundamentalistycznych, ale bardziej liberalna – i to ona obecnie prowadzi zabiegi mające na celu wprowadzenie Turcji do UE, co może się wydawać paradoksalne, gdyż fundamentaliści zazwyczaj bywają wrogo nastawieni wobec świata zachodniego.

 

***

 

Z wieloznaczności terminu „fundamentalizm” w odniesieniu do islamu bierze się wiele nieporozumień, a ponieważ przy okazji jest on nośny propagandowo, bywa nadużywany. Na przykład często jest on stosowany wobec tych muzułmanów, którzy po prostu przywiązani są do zasad swojej wiary i konsekwentnie je praktykują, a np. żyjąc w środowiskach społeczeństw Zachodu nie ulegają laicyzacji, jednocześnie zachowując lojalność w stosunku do państwa zachodniego, w którym przyszło im żyć. Przykładem tego może być seria nieprzychylnych wypowiedzi na temat Tarika Ramadana, uczonego, teologa i kaznodziei, mieszkającego w Szwajcarii. Ramadan propaguje jedynie ideę bycia lojalnym obywatelem państw europejskich przy zachowaniu pełnej tożsamości muzułmańskiej i uczestniczy czynnie w wielu akcjach na rzecz dialogu między islamem a innymi religiami.

W innych językach europejskich na określenie fundamentalizmu muzułmańskiego stosowane są różne terminy, np. we francuskim intégrisme, islamisme, w angielskim islamism – stąd w tym ostatnim fundamentalistę nazywa się islamist, który to wyraz został mechanicznie przełożony do języka polskiego przez media jako „islamista”, mimo że ten wyraz istniał w nim już na oznaczenie „badacza islamu”. Z kolei w samym języku arabskim trudno o dobry termin na określenie zjawiska fundamentalizmu – używa się m.in. terminów tamamijja („integryzm”), usulijja („fundamentalizm”, ale tym terminem określa się też inne zjawiska) lub al-dżumud ad-dini („konserwatyzm religijny”).

Należy też pamiętać, że fundamentalizm jest zjawiskiem ponadreligijnym – nie jest zatem charakterystyczny tylko dla islamu. Także w obrębie innych wyznań napotkać można podobne poglądy, od nawoływania do odnowy przez powrót do źródeł po próby narzucenia wszystkim „jedynie słusznej drogi życiowej”.

(asn)














© Wydawnictwo Więź, www.wiez.com.pl



Niniejsza strona została opublikowana dzięki pomocy finansowej Unii Europejskiej. Za treść strony www.wiez.com.pl/islam odpowiada Towarzystwo "Więź", poglądy na niej wyrażone nie odzwierciedlają w żadnym razie oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej.