Prawo w islamie ma szczególny charakter, gdyż jest oparte na źródle pochodzącym od Boga, jakim jest Koran – ma zatem sankcję religijną. Wynika to z faktu, że nowa religia, islam, była podstawową zasadą spajającą nową społeczność, jaka kształtowała się wśród Arabów od momentu hidżry, czyli wywędrowania Mahometa z Mekki do Medyny. A zatem prawo regulujące funkcjonowanie tej społeczności także musiało mieć religijne podstawy, choć oczywiście w jego skład weszły też elementy przedmuzułmańskiej praktyki plemiennej i takież obyczaje.

Źródłem tej nowej religii był Koran. Zawiera on wiele wskazówek dotyczących funkcjonowania społeczności muzułmańskiej, zwłaszcza jeśli chodzi o rodzinę czy sprawy kultu. Stanowił zatem dobre źródło przepisów prawnych w tych dziedzinach, dla innych obszarów życia społecznego był jednak źródłem niewystarczającym, stąd wzięła się praktyka opierania przepisów prawnych na autorytecie samego Mahometa. Tu z kolei źródłem były przekazy o wypowiedziach Proroka i jego zachowaniach, czyli hadisy. W ten sposób sunna, czyli tradycja Proroka, także stała się źródłem prawa muzułmańskiego.

Z oparcia prawa na źródłach religijnych wynika jego Boski charakter – ostatecznym źródłem prawa jest bowiem sam Bóg, a zatem człowiekowi nie wolno tego prawa zmieniać. Jest to zatem zupełnie inna tradycja niż europejska, która opiera się na rzymskim prawie stanowionym przez ludzi.

Sprawowaniem prawa w imieniu władców zajmowali się sędziowie (kadi), wykorzystujący osiągnięcia teologów, którzy byli tego prawa teoretykami. Ludzie ci gromadzili się wokół autorytetów w tej dziedzinie i stworzyli przez to kierunki tworzenia prawa zwane mazhabami (czyli „drogami”). Prawo muzułmańskie, podobnie jak teologia, kształtowało się w ramach idżtihadu, wysiłku uczonych, którzy wypracowali dodatkowe, poza interpretowaniem źródeł religii, sposoby tworzenia przepisów prawnych – m.in. powszechną zgodę uczonych (zw. idżma) oraz analogię (zw. kijas). Proces kształtowania prawa zakończył się zasadniczo w IX w. i wtedy mamy już do czynienia z całkowicie wyodrębnionymi, istniejącymi do dzisiaj czterema głównymi kierunkami (szkołami, mazhabami) prawa. Szkoły te noszą nazwy pochodzące od ich założycieli.

• Szkoła hanaficka (od Abu Hanify, VIII w.) opiera się na Koranie, sunnie oraz osobistej opinii prawników, tzw. raj. Jest najpopularniejsza, bo obejmuje jedną trzecią świata islamu – Turcję, Bałkany, Żyzny Półksiężyc, częściowo Afganistan, Pakistan; nie ma jej w Afryce Północnej.
• Szkoła malikicka (od Malika ibn Anasa, VIII w.) opiera się tylko na tym, co spisane, a więc na Koranie i hadisach, kieruje się także interesami ummy muzułmańskiej. Przyjęta jest w Afryce Północnej, w Górnym Egipcie.
• Szkoła szafi’icka (od Asz-Szafi’ego, IX w.) opiera się na Koranie i sunnie oraz na analogii i zgodzie prawników. Mało rozpowszechniona: Dolny Egipt, Afryka Wschodnia, Azja Południowo-Wschodnia.
• Szkoła hanbalicka (od Ibn Hanbala, IX w.) – konserwatywna, jeśli chodzi o kult, Koran i hadisy; ma mało zwolenników, zachowała się dzięki ruchowi Muhammada Ibn Abd al-Wahhaba z XVIII w. Występuje w Arabii Saudyjskiej, Katarze, Zjednoczonych Emiratach Arabskich.

Różnice między poszczególnymi szkołami nie są wielkie, a w sprawach zasadniczych nie różnią się one wcale, ale ich odmienność stanowi podstawę podziałów i widoczna jest w życiu codziennym. To właśnie, poza różnicami etnicznymi, sprawia, że Turcja, posługująca się szkołą hanaficką, w miarę tolerancyjną, różni się od uznającej konserwatywną szkołę hanbalicką Arabii Saudyjskiej. Rozprzestrzenianie się szkół prawa ma charakter geograficzny: w Afryce Północnej przeważa szkoła malikicka, na Bliskim Wschodzie zaś (tzw. Żyzny Półksiężyc, obejmujący m.in. Liban, Palestynę, Syrię, Jordanię) szafi’icka. Wielość szkół tłumaczona jest Boską wyrozumiałością – każdy muzułmanin mógł wybrać taką szkołę, która najbardziej mu odpowiadała. Przy tym zasadniczo nie uznaje się łączenia przepisów prawnych, pochodzących z różnych szkół, choć współcześnie czasem się to zdarza.

Charakterystyczne dla prawa muzułmańskiego jest uznawanie za jego element lokalnych obyczajów danego regionu, a zatem nie muzułmańskich, lecz etnicznych, co także decyduje o odmiennym, etnicznym charakterze islamu w różnych miejscach na świecie. Szczególnie szkoła malikicka, rozpowszechniona w Afryce subsaharyjskiej, skłonna jest do uwzględniania elementu etnicznego.

Każdy odłam szyitów ma własny, odrębny system prawny ze znacznie większą rolą prawników – główny kierunek, tzw. piąta szkoła prawa muzułmańskiego, to szkoła dżafarycka. Główna odmienność szkół szyickich polega na tym, że dopuszczalne jest w nich w dalszym ciągu samodzielne tworzenie przepisów prawa (zw. idżtihad) przez wybitnych uczonych w tej dziedzinie (zw. mudżtahidami); dla sunnickich szkół w XI w. nastąpiło tzw. zatrzaśnięcie bram idżtihadu: od tej pory prawo sprawowane było w oparciu o istniejącą literaturę prawniczą, poprzez wydawanie fatw (opinii prawnych) przez muftich, którzy byli doradcami władców i sędziów. Fatwy nie mają sankcji prawnej, lecz jedynie charakter rad, które mogły, ale nie musiały, być stosowane przez kadich. Z czasów Osmanów pochodzi system hierarchii muftich, z głównym muftim danego kraju na czele.

„Zatrzaśnięcie bram idżtihadu” było m.in. wynikiem walki o wpływ na prawo między prawnikami a rządzącymi (kalifami, imamami). Dlatego prawnicy zaczęli propagować boskość szariatu. Niektórzy uczeni odrzucają jednak tezę o „zatrzaśnięciu bram idżtihadu”, a współcześnie postulowany jest powrót do tworzenia nowych przepisów, czego wymaga współczesna, odmienna sytuacja polityczno-ekonomiczna muzułmanów, zarówno w ich własnych państwach, jak i na emigracji.

Uczynki dzieli się w prawie muzułmańskim na pięć kategorii: obowiązkowe (wadżib lub fard, mogą być indywidualne – fard ajn, jak modlitwa i post, lub zbiorowe – fard kifaja, jak dżihad), zalecane (mandub, mustahabb), dozwolone, neutralne moralnie (mubah), godne unikania (makruh) oraz zabronione (haram lub mahzur).

Cały system prawa muzułmańskiego nosi nazwę szariat (lub szaria, co po arabsku znaczy „ścieżka”), a działalność prawników polegająca na tworzeniu tegoż systemu nazywana jest fikh (lub tafakkuh – czyli jurysprudencja; prawnik to fakih – lm. fukaha). Szariat reguluje całe życie człowieka, obejmuje bowiem nie tylko sprawy dotyczące kultu, zwane ibadat, ale także te dotyczące ogółu stosunków między ludźmi, zwane mu’amalat. Nie jest to bowiem prawo ściśle religijne, jak prawo kanoniczne w chrześcijaństwie.

(asn)